Zimorodek – ptasi klejnot i król rybaków

Zimorodek – barwny ptak o niezwykłej urodzie, który wprawia w zachwyt zarówno doświadczonych ornitologów, jak i zwykłych miłośników natury. W niniejszym artykule zachęcam do lepszego poznania tego pięknego i ciekawego ptaka. Z lektury tego tekstu dowiesz się o interesujących zwyczajach zimorodka i znajdziesz wiele ciekawostek na jego temat. A to wszystko podane z pięknymi zdjęciami i nagraniem z udanego polowania króla rybaków.

• Jak wygląda zimorodek?
• Występowanie ptaka
• Biotop
• Obserwacja i fotografowanie zimorodka
• Co je zimorodek?
• Lęgi
• Ochrona gatunkowa
• Ciekawostki o zimorodku

Jak wygląda zimorodek?

To, co najbardziej zwraca uwagę w wyglądzie zimorodka to oczywiście jaskrawe błękitne ubarwienie skrzydeł, głowy i wierzchu ciała, gdzie wiech jest sporo jaśniejszy niż pozostały błękit. Dodatkowo jedną z charakterystycznych cech jest nieproporcjonalnie duża głowa i jeszcze większy czarny, prosty, ostro zakończony dziób. Piękny niebieski kolor dodatkowo kontrastuje z rudym brzuchem i białą plamą na podgardlu i policzku. Na głowie i skrzydłach często widać drobne jaśniejsze plamki, a krótki ogonek u taka w środku ma jaśniejszy pas błękitu ciągnący się aż od grzbietu.¹

Zimorodek – łac. Alcedo atthis – ma czarne oczy i krótkie pomarańczowe nogi, u których stopy przystosowane są do mocnego obejmowania gałęzi. W sezonie lęgowym widoczne są u tego gatunku cechy dymorfizmu płciowego, pozwalające odróżnić samca od samicy. Samica zimorodka podczas lęgów ma dolną część dzioba zabarwioną na pomarańczowo, u samca dziób jest cały czarny przez cały rok.

Również osobniki młode da się odróżnić od dorosłych. Ptaki młode w odróżnieniu od dorosłych mają ciemne nogi.

Wymiary

• długość ciała około 18 centymetrów
• rozpiętość skrzydeł 24 – 26 centymetrów²
• masa ciała zależna od podgatunku, waha się od 23 do 46 gramów
• długość dzioba około 4 – 5 centymetrów

Występowanie ptaka

Zimorodek zwyczajny (A. atthis atthis), bo na tym podgatunku skupia się ten artykuł, występuje w głównie w Europie, północnej Afryce i Azji. W Europie próżno go szukać jedynie w środkowej i północnej Skandynawii, a we wschodniej Europie występuje w okresie lęgowym. W Azji jego populacja koncentruje się na południu kontynentu, w Pakistanie, Indiach Tajlandii, Chinach. Przez cały rok można go również znaleźć w Japonii. Tereny bardziej na północ to raczej obszar, w którym zimorodek występuje tylko w sezonie lęgowym. Północna Afryka to za to teren występowania stałego tego ptaka oraz zimowisko dla ptaków migrujących do Europy.

W Polsce jest to nieliczny gatunek, ale występujący na całym obszarze z wyjątkiem terenów wysokogórskich.

Biotop

Zimorodek potrzebuje dość specyficznego biotopu. Poluje tam, gdzie znajdzie czystą, przejrzystą wodę, w której będzie w stanie dostrzec pływające ryby. Może to być woda płynąca w rzekach, potokach, strumieniach, kanałach lub stojąca w zalewach, stawach, jeziorach, w zasadzie każda woda spełniająca wymienione wyżej kryteria. Jednak nad taką wodą powinny być również rozlokowane wygodne punkty obserwacyjne, z których ptak będzie prowadził obserwacje. Mogą to być nisko zawieszone gałęzie, martwe drewno wystające ponad taflę wody, elementy ludzkiej infrastruktury (np. barierki nad wodą), a nawet trzcina.

Siedlisko, w którym zimorodek występuje nie tylko podczas polowania, ale również wyprowadza lęgi, dodatkowo potrzebuje stromych skarp, najlepiej ulokowanych nad wodą. To w takich skarpach zimorodki kopią swoje nory, w których zakładają gniazda. Nad rzekami najczęściej są to skarpy utworzone przez meandrującą rzekę.

Obserwacja i fotografowanie zimorodka

Zimorodek nie jest bardzo trudny do wykrycia w terenie. Jego jaskrawe ubarwienie dość znacząco ułatwia poszukiwania, podobnie jak znajomość jego zwyczajów łowieckich. Jeśli mamy w głowie jak powinien wyglądać biotop odpowiedni dla zimorodka to jego wypatrywanie może nieco utrudnić jedynie fakt, że ptaki te często siedzą dłuższy czas nieruchomo w jednym miejscu (właśnie podczas wypatrywania ofiary przy polowaniu).

Namierzenie zimorodka w terenie może ułatwić również znajomość jego charakterystycznego lotu i głosu jaki, wówczas wydaje. Ptaki te często lecą bardzo nisko nad wodą, lotem prostym i niezwykle szybkim. Podczas lotu wydają głos, którego możecie posłuchać poniżej.

Nagranie autorstwa Teet Sirotkin (Szwecja), pochodzące z portalu xeno-canto.org

Znajomość sposobu polowania zimorodka jest również bardzo przydatna dla fotografów. Większość zdjęć w tym artykule zrobiłem właśnie dzięki wiedzy i odpowiedniemu przygotowaniu. Po wykryciu zimorodka w ternie sprawdziłem, z których gałęzi najczęściej poluje i gdzie ogłusza swoje ofiary. To ważne, bo sam atak na rybę, ptak może przeprowadzić np. z trzciny, ale żeby ją zjeść musi ją najpierw ogłuszyć, uderzając rybą o twardą powierzchnię. Trzcina się do tego zupełnie nie nadaje, więc po udanym ataku z trzciny, ptak z ofiarą poleci w inne miejsce. Ewentualnie nad wodą, nad którą występuje zimorodek, można samemu postawić odpowiednią dla niego żerdź do polowania. Ptak ten chętnie sprawdza nowe miejscówki do polowania, więc jest duża szansa, że usiądzie dokładnie tam. gdzie to zaplanowaliśmy. Po takich przygotowaniach wystarczy tylko odpowiednio się ukryć, wycelować obiektyw i uzbroić się w cierpliwość.

Co je zimorodek?

Zimorodek stołuje się nad wodą, nic więc dziwnego, że zdecydowaną większość w jego jadłospisie stanowią ryby. Pomimo swojego wyspecjalizowania zimorodek nie gardzi też owadami wodnymi, kijankami, żabami czy nawet rakami.

Ptak ten nie bez powodu po angielsku nazywany jest królem rybaków (eng. kingfisher), jest on bardzo sprawnym łowcą, który opracował dwie skuteczne taktyki połowu. Pierwszą stosowaną częściej, ponieważ jest mniej wymagająca i zużywa mniej energii, jest wypatrywanie ofiary, siedząc na żerdzi (najczęściej jest to gałąź zwisająca nad wodą). Kiedy ptak dostrzeże rybę, w mgnieniu oka pikuje do wody i chwyta ofiarę dziobem. Drugą taktyką jest polowanie z lotu patrolowego, ptak po wypatrzeniu ryby zawisa w powietrzu na krótką chwilę i nurkuje w celu wyłowienia ofiary.

Po udanym polowaniu zimorodek odlatuje na gałąź (często tą, z której polował), żeby ogłuszyć swoją ofiarę przed zjedzeniem jej. Następnie połyka swój obiad zawsze skierowany głową do gardła.

Lęgi

Wbrew mylącej nazwie, zimorodki wcale nie rodzą się w zimie. Okres lęgowy tego gatunku trwa od kwietnia do lipca (czasami dłużej). Zaloty zimorodków inicjuje samiec, zapraszając nawoływaniem samice na swoje terytorium, którego poza okresem lęgowym agresywnie broni. Kiedy jakaś partnerka zareaguje na nawoływania samca, ten ją rytualnie karmi, a następnie dochodzi do kopulacji³.

Gniazdo, w którym samica składa od 2 do nawet 10 bielutkich jaj, znajduje się w norce, którą ptaki kopią najczęściej w skarpach nad wodą. Nora zazwyczaj ma ponad 60 centymetrów głębokości i kończy się komorą, w której ptaki wysiadują jaja. Za dnia zajmują się tym oba ptaki, w nocy jest to zadanie samicy. Ponieważ jaj często jest więcej, niż ptak może pokryć podczas wysiadywania, nie ze wszystkich wykluwają się pisklęta.

Młode zimorodki pozostają ukryte w bezpiecznej norze przez około 25 dni, gdzie są dokarmiane przez rodziców. Po tym czasie młode pokolenie zimorodków opuszcza gniazdo i próbuje swoich sił najpierw w lataniu, a następnie w samodzielnym polowaniu na ryby. Pierwsze dwa tygodnie życia, są dla zimorodków szczególnie trudne i niebezpieczne, często padają one podczas nauki polowania, topiąc się lub uderzając o zbyt płytkie dno.

Ochrona gatunkowa

Zimorodek zwyczajny jest gatunkiem objętym w Polsce ścisłą ochroną gatunkową. Na Czerwonej liście ptaków Polski gatunek został sklasyfikowany jako najmniejszej troski.⁴ Populacja zimorodka w naszym kraju szacowana jest na od 2500 do 6000 par. Według danych Biuletynu Monitoringu Przyrody nr 22 z 2021 roku trend populacji tego ptaka jest wzrostowy⁵.

Globalnie populację tego gatunku liczy się od 700 000 do 1 400 000 dorosłych osobników⁶. Głównym zagrożeniem dla liczebności zimorodka jest zanieczyszczenie wód, spadek zarybienia wód oraz regulacja zbiorników wodnych poprzez betonowanie brzegów i likwidowanie skarp, w których ptaki te kopią swoje nory.

Ciekawostki o zimorodku

• Jednym z mechanizmów obronnych zimorodka jest tanatoza⁷ – w skrócie udawanie martwego. To dzięki temu podczas obrączkowania ptaków, zimorodków nie trzeba zabezpieczać przed ważeniem. Wystarczy delikatnie położyć ptaka na plecach, aby ten leżał nieruchomo udając trupa.
• Pomimo swojej nazwy ptaki te nie rodzą się zimą, nazwa zimorodek może pochodzić od podobnego ziemiorodek – ponieważ ptaki klują się w podziemnych norach. Nie znalazłem na to jednak jednoznacznych dowodów.
• Tak naprawdę, zimorodek wcale nie jest błękitny! Kolor ten jest wynikiem złudzenia optycznego spowodowanego zjawiskiem fizycznym opisywanym przez tak zwany efekt Tyndalla. W piórach zimorodka nie ma niebieskiego barwnika⁸.
• Jest to gatunek bardzo terytorialny, poza okresem lęgowym ptaki potrafią ze sobą walczyć na śmierć np. przytrzymując intruza pod wodą.
• Na Irlandii funkcjonuje ciekawa legenda tłumacząca efektowne ubarwienie ptaka, który rzekomo początkowo był szary. Został on jednak wypuszczony na zwiad z Arki Noego i podczas lotu opalił brzuch promieniami słońca odbitymi od wody, a błękit to odzwierciedlenie nieba⁹.
• Zimorodki jak inne ptaki drapieżne, np. sowy, produkują wypluwki, czyli zbite kulki niestrawionego pokarmu. W przypadku tego gatunku budulcem wypluwek są najczęściej rybie łuski i chitynowe pancerzyki owadów.
• Gatunek ten jest bardzo wrażliwy na srogie mrozy, kiedy większość dostępnych wód do polowania zamarza, ptaki te masowo umierają z głodu.
• Lot zimorodka potrafi być bardzo szybki, nawet około 190 km/h.
• Najstarszy znany zimorodek – Alcedo atthis – przeżył 21 lat.¹⁰

Bibliografia i przypisy

1.  Lars Svensson, Killian Mullarney, Dan Zetterstrom, Ptaki, Przewodnik Collinsa, Warszawa 2022, MULTICO Oficyna Wydawnicza
2. P. Sterry, A. Cleve, A. Clements & P. Goodfellow: Ptaki Europy: przewodnik ilustrowany. Warszawa: Świat Książki, 2007
3. https://pl.wikipedia.org/wiki/Zimorodek_zwyczajny
4. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 16 grudnia 2016 r. w sprawie ochrony gatunkowej zwierząt (Dz.U. z 2016 r. poz. 2183).
5. BIULETYN MONITORINGU PRZYRODY – Monitoring Ptaków Polski w latach 2018–2021. Główny Inspektorat Ochrony Środowiska
6. Alcedo atthis, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species [online] (ang.).
7. https://cep.uj.edu.pl/ciekawostki/-/journal_content/56_INSTANCE_n6xsHie4W8iP/139445489/153415988
8. https://jestemnaptak.pl/atlas-ptakow/zimorodek/
9. Rachel Warren Chadd, Marianne Taylor: Birds: Myth, Lore and Legend. Bloomsbury Publishing, 2016, s. 97.
10. Longevity list of birds ringed in Europe. [w:] Kingfisher [on-line]. EURING