Obserwując ptaki niekiedy możemy dostrzec, że niektóre z nich noszą specjalne znaczniki. Czasami są to obroże, czasami obrączki na nogach, zdarzają się również i znaczniki na skrzydłach czy nawet małe „plecaki z antenką”. Czym są ów znaczniki i po co w ogóle zakłada się je na dzikie ptaki? Dziś razem ze specjalistami postaram się opowiedzieć Wam czym jest obrączkowanie ptaków i po co się je stosuje.

dzięciołek - obrączkowanie ptaków na Akcji Bałtyckiej
Dzięciołek schwytany i zaobrączkowany na obozie Akcji Bałtyckiej

O obrączkowaniu ptaków – wywiad z Justyną Szulc z Akcji Bałtyckiej?

Pod frazą, obrączkowanie ptaków kryje się dużo więcej treści, niż można wyczytać z tych dwóch słów. Jest to bowiem skrót myślowy, który stosuje się w stosunku do dość skomplikowanej procedury polegającej na złapaniu, zbadaniu, zmierzeniu i dopiero na samym końcu, faktycznym zaobrączkowaniu ptaka. O tym jednak jak dokładnie się to odbywa i po co się to robi, wypowie się specjalistka z Akcji Bałtyckiej Justyna Szulc.

Justyna, bardzo Ci dziękuję, że zechciałaś poświęcić nam trochę czasu. Na początek wyjaśnij, proszę…

Na czym polega obrączkowanie ptaków?

Justyna: Obrączkowanie jest metodą znakowania ptaków. Polega na zakładaniu ptakowi na nogę obrączki ze skróconym adresem centrali obrączkowania i niepowtarzalnym numerem. Aby zaobrączkować ptaka, w pierwszej kolejności chwytamy go np. w sieć ornitologiczną. Następnie oznaczamy gatunek, wiek i płeć, nakładamy obrączkę i w zależności od programu badawczego, w ramach którego obrączkujemy ptaki, wykonujemy szereg pomiarów i ewentualnie pobieramy próbki biologiczne: np. pióra lub pasożyty. Na koniec, ptak jest wypuszczany i bezpiecznie wraca do środowiska.

Po co obrączkuje się ptaki?

Obrączkowanie ptaków ma na celu nadanie im niepowtarzalnego identyfikatora, który pozwoli nam na odróżnienie danego osobnika od wszystkich pozostałych. Tym identyfikatorem jest numer obrączki, który pełni taką samą funkcję jak ludzki PESEL. Po zaobrączkowaniu ptaka wypuszczamy go na wolność, ale dane dotyczące tego osobnika są gromadzone przez Centralę Obrączkowania Ptaków. Jeśli ktokolwiek gdziekolwiek odczyta ponownie numer obrączki i przekaże ją Centrali, informacja ta jest dodawana do listy stwierdzeń danego osobnika. Dzięki takim ponownych stwierdzeniom jesteśmy w stanie m.in. poznawać historię życia poszczególnych osobników, poznawać trasy ich wędrówek, dowiedzieć się, jaka jest średnia i maksymalna długość życia ptaków z poszczególnych gatunków.

obrączkowanie ptaków - bielik z obrączką ornitologiczną
Bielik z obrączką spotkamy przeze mnie w Puławach

Jak znakuje się ptaki?

Najczęściej używanym, podstawowym znacznikiem są obrączki metalowe. W Polsce, w trakcie znakowania, zawsze zakłada się je jako pierwszy, podstawowy znacznik. W pewnych przypadkach, dla zwiększenia liczby odczytów, lub w ramach działania konkretnych programów badawczych, dodatkowo nakłada się również inne znaczniki np. kolorowe obrączki plastikowe, które widoczne są z większej odległości i pozwalają zidentyfikować danego osobnika bez ponownego schwytania go.

Niektórym gatunkom, np. łabędziom, zakłada się czasami obroże szyjne umożliwiające ich identyfikację z dużej odległości. Istnieją też projekty, w ramach których np. ptakom szponiastym nakłada się tzw. plakietki skrzydłowe, które pozwalają na zidentyfikowanie osobnika w locie. Stosuje się także inne oznakowania, przymocowywane do dzioba lub umieszczane na grzbiecie, a także zabarwianie białych partii upierzenia.

Innym, coraz częściej stosowanym, sposobem znakowania ptaków, jest zakładanie im znaczników elektronicznych: gps, gsm, czy geolokatorów. Są to urządzenia pozwalające z różną dokładnością, w zależności od technologii, śledzić przemieszczenia ptaków. Dzięki nim możemy poznawać nie tylko miejsce zaobrączkowania i ponownej obserwacji, ale całą trasę wędrówki danego osobnika.

Czy obrączkowanie jest dla ptaków bezpieczne?

Naukowcy-ornitolodzy prowadzą swoje badania, w tym obrączkowanie, aby zdobywać wiedzę na temat ptaków i monitorować stan ich populacji. Robią to, aby lepiej je chronić, dbać o ich dobrostan. Projektując jakikolwiek system znakowania odpowiedzialni badacze, zawsze biorą pod uwagę to, czy nie wpłynie on na przeżywalność, zdrowie i kondycję ptaka, a także na jego zachowanie. Prawidłowo przeprowadzone obrączkowanie, wykonywane przez posiadającą odpowiednie uprawnienia osobę, jest dla ptaków bezpieczne.

Jakie dane są zbierane i do czego służą?

Obrączkowanie ptaków pozwala na zbieranie tylu informacji, że napisano o tym całe książki. Wszystko zależy od tego, jakie badania są prowadzone i w jakim celu dana osoba lub akcja obrączkuje ptaki. Podstawowe dane zapisywane przy każdym zaobrączkowanym osobniku, to: gatunek, data i godzina zaobrączkowania, numer obrączki i wiek i płeć osobnika.

Na Akcji Bałtyckiej w trakcie obrączkowania zbieramy biometrię tzn. informacje na temat morfologii ptaków: masę ciała, długość skrzydła, ogona czy skoku, formułę skrzydła, która pozwala nam odtworzyć kształt skrzydła danego osobnika… Poza tym sprawdzamy poziom otłuszczenia każdego osobnika, co zapisywane jest w 9-stopniowej skali. Większość ptaków poza okresem wędrówki nie otłuszcza się w znaczny sposób. Poziom otłuszczenia jest więc jednym z wyznaczników pozwalających nam odróżnić ptaki przelotne od miejscowych.

W okresie wymiany upierzenia zapisujemy również informacje dotyczące stopnia wymiany poszczególnych piór i stopień ich wzrostu. Większość badanych przez nas gatunków ptaków wymienia wszystkie pióra raz w roku, jednak okres, w którym się pierzą oraz kolejność wymienianych piór jest różna u różnych gatunków i populacji.

W czasie trwania dodatkowych projektów czasami zbieramy dodatkowo próbki piór, pasożytów znajdowanych na ptakach, czy też próbki krwi potrzebne do badań molekularnych.

Samica krogulca podczas obrączkowania
Samica krogulca podczas obrączkowania

Akcja Bałtycka trwa już ponad pół wieku, czy z zebranych danych udało się już wywnioskować jakieś ważne informacje?

Akcja Bałtycka rozpoczęła swoje prace w 1960 roku i działa nieprzerwanie, rokrocznie do dziś. Tak długa seria danych zbieranych regularnie, wg stałej metodyki, jest bardzo cenna pod względem monitoringowym. Po tak długim okresie czasu możemy obserwować trendy liczebności poszczególnych gatunków. Niektóre gatunki, takie jak wąsatka czy raniuszek pojawiają się w niektórych latach w bardzo dużych liczbach, po czym w kolejnych latach jest ich bardzo mało. Nie jest to jednak powodem do obaw, ponieważ są to gatunki, których liczebność podlega bardzo dużym fluktuacjom z roku na rok.

Inne gatunki, takie jak kapturka zwiększyły swoją liczebność na naszych stacjach obrączkowania, co prawdopodobnie jest efektem wpływu zmian klimatu – kapturka to gatunek ciepłolubny. Odwrotną sytuację obserwujemy u mysikrólika – od lat 90. jego liczebność na stacjach AB znacznie spadła. Ma to prawdopodobnie związek ze skróceniem jego i tak krótkiego dystansu migracji. Dzięki ociepleniu klimatu duża część populacji z pn-wsch. Europy nie dolatuje na zimowiska do Polski i jest w stanie przetrwać zimę w rejonach położonych na północ i wschód od niej.

Po 60 latach badań możemy też powiedzieć, że „przyłapaliśmy ewolucję na gorącym uczynku”. Obserwujemy zmiany w morfologii ptaków, które związane są ze zmianą dystansów migracji poszczególnych gatunków. Dane pomiarów sikor z ostatnich sześćdziesięciu lat pokazują nam, że kształty ich skrzydeł zmieniały się wraz ze zmianą klimatu jedynie z kilkuletnim przesunięciem! Początkowo ocieplenie klimatu doprowadziło do zmniejszenia się ich wędrowności i zaokrąglenia skrzydeł. Następnie w ostatnich latach mogliśmy zaobserwować ponowne wyostrzenie się kształtów skrzydeł sikor, prawdopodobnie spowodowane przegęszczeniem populacji i ponownym wzrostem liczebności osobników wędrujących.

Tego rodzaju ciekawych obserwacji, które były możliwe tylko dzięki prowadzeniu prac przez tak długi okres czasu jest dużo więcej. To, co jest po tym czasie pewne, to to, że Akcja Bałtycka jest w stanie dostarczyć nam ciekawych danych właśnie dzięki swojemu cyklicznemu i regularnemu charakterowi. W dobie zmian klimatu i niszczonego na całym świecie środowiska naturalnego, dane AB są tym cenniejsze, a kontynuacja naszych działań nigdy nie wydawała się tak istotna.

Dowiedz się jakie ptaki można spotkać na zimowym birdwatchingu – https://przygodyprzyrody.pl/ptaki-zimujace-w-polsce/

Czy obrączkowanie ptaków się tylko na obozach ornitologicznych

Obozy ornitologiczne są organizowane w ramach projektów badawczych, mających na celu obrączkowanie ptaków w okresie migracji wiosennej i jesiennej. Poza Akcją Bałtycką, która prowadzi dwie stacje wiosną (w Kuźnicy na Helu i nad jeziorem Bukowo) i dwie jesienią (pod Krynicą Morską i nad jeziorem Bukowo), istnieje szereg innych stacji na terenie całej Polski, które działają w okresie wędrówki jesiennej.

Stacjami, podobnie jak Akcja Bałtycka, obrączkującymi głównie ptaki z rzędu wróblowych są:

Pod Warszawą, na wiślanej wyspie, znajduje się stacja Wisła, która obrączkuje zarówno ptaki wróblowe jak i siewkowe. Do obozów nastawionych głównie na badanie ptaków siewkowych należą Kuling w Ujściu Wisły i Jeziorsko.

Raport z wyjazdu na obóz KULING 2022 – KULING – wyprawa na obóz obrączkowania ptaków siewkowych

Wszystkie te akcje nastawione są głównie na badanie wędrówek ptaków. Jednak obrączkowanie ptaków jest metodą, która jest wykorzystywana również do badania ptaków w okresie lęgowym. Część ptaków obrączkowana jest na etapie gniazdowania. Ponadto, w okresie zimowym, ptaki obrączkowane są np. przy karmnikach w ramach ogólnopolskiego programu „Akcja Karmnik”. Zima to również dobry czas na znakowanie ptaków wodnych zimujących np. na terenie miast. A zatem, poza obozami ornitologicznymi, obrączkować ptaki mogą także indywidualni obrączkarze na podstawie własnych projektów badawczych.

Bogatka w sieci ornitologicznej
Bogatka w sieci ornitologicznej

Czy za granicą odbywa się to tak samo jak w Polsce?

Obrączkowanie ptaków jest organizowane przez współpracujące ze sobą centrale obrączkowania, zazwyczaj obejmujące swoim działaniem obszar jednego państwa, i prowadzone przez zawodowych ornitologów oraz profesjonalnie przygotowanych amatorów. Systemy obrączkowania różnią się nieznacznie w poszczególnych krajach, w zależności od tradycji i aktualnie trwających programów badawczych. Poszczególne kraje różnią się sposobem nadawania uprawnień do obrączkowania, listą obowiązkowych pomiarów, nie wszędzie organizowane są też obozy obrączkarskie, takie jak Akcja Bałtycka. Większość Europejskich krajów prowadzi natomiast akcje obrączkowania, w których w jakimś stopniu można wziąć udział jako wolontariusz.

Wymień 3 powody, dla których warto wziąć udział w akcji obrączkowania ptaków

  • Po pierwsze, biorąc udział w akcjach obrączkowania ptaków, wspieramy rozwój nauki i dokładamy swoją cegiełkę do poszerzania wiedzy na temat ptasiego życia.
  • Po drugie, takie akcje to miejsca, gdzie możemy zdobyć bardzo dużo wiedzy z dziedziny ornitologii i biologii, ale nie tylko! W akcjach biorą udział osoby zajmujące się na co dzień najróżniejszymi dziedzinami, od prawników po astronomów, i od każdego można się czegoś nauczyć.
  • Po trzecie, jeśli jest się osobą, która lubi bliski kontakt z naturą oraz poznawanie nowych ludzi, to udział w pracach stacji terenowej obrączkowania ptaków będzie po prostu przyjemnością.

Jaki najrzadszy gatunek ptaka udało Ci się zobaczyć podczas obrączkowania w Polsce?

W trakcie egzaminu na obrączkarza dostałam do oznaczenia wodniczkę – ptaka narażonego na wyginięcie w skali globu. Ten sam ptak został tydzień później stwierdzony we Francji, na stacji obrączkowania w ujściu Loary. W kolejnych latach nie miałam jednak takiego szczęścia. Rzadkie gatunki ptaków pojawiają się w obozie zazwyczaj dzień po moim wyjeździe…

Obrączkowanie ptaków - po co i dlaczego obrączkuje się ptaki? 1
Wodniczka spotkana w Poleskim Parku Narodowym

Czy zdarzają się Wam ptaki już zaobrączkowane w jakiś egzotycznych miejscach, albo czy Wasze obrączki były odczytywane gdzieś daleko?

W historii Akcji Bałtyckiej na naszych obozach stwierdzano dotychczas ptaki z obrączkami pochodzącymi z 25 zagranicznych krajów. Najczęściej osobniki te były obrączkowane w państwach sąsiadujących z Polską: na Litwie, w Rosji, w Niemczech, ale mamy też w naszej bazie ptaki z obrączkami z Portugalii, Malty, Turcji, a nawet Palestyny. Ciągle czekamy na pierwszego gąsiorka, piecuszka, dymówkę lub muchołówkę szarą z obrączką z RPA (centrala SAFRING), gdzie nasz zespół obrączkował ptaki w ramach kilku ekspedycji naukowych.

Natomiast z ptaków zaobrączkowanych na Akcji cztery osobniki zostały ponownie stwierdzone w Afryce subsaharyjskiej. Jeden gąsiorek i dwie muchołówki szare odnotowano w Demokratycznej Republice Konga, a jedna piegża w Czadzie. Najdalej poleciał gąsiorek – aż 7420 km. Z kolei jedna z muchołówek pokonała dystans 6370 km w zaledwie 28 dni. Należy jednak pamiętać, że naturalne zimowiska tych gatunków sięgają jeszcze dalej, aż do Republiki Południowej Afryki.

Jaki był najstarszy ptak, który wrócił w Wasze sieci?

Ze względu na wysoką śmiertelność wśród małych ptaków, szczególnie w pierwszym roku życia, większość zaobrączkowanych przez nas osobników widujemy tylko raz, w momencie obrączkowania. Co roku jednak chwytamy na naszych stacjach ptaki obrączkowane w tym samym miejscu w poprzednich sezonach – dwa, trzy, a niekiedy nawet siedem czy osiem lat wcześniej. Każda taka kontrola (tak właśnie nazywa się takie stwierdzenie) budzi radość, że temu konkretnemu ptakowi udało się tyle przeżyć. Prawdziwym rekordzistą jest natomiast rudzik, który został znaleziony martwy w Portugalii aż 17 lat po zaobrączkowaniu na Akcji! Biorąc pod uwagę, że osobniki tego gatunku żyją średnio nie więcej niż kilka lat, był to prawdziwy matuzalem wśród rudzików.

Paweł: Justyna, pięknie dziękujmy za poświęcony czas i solidną dawkę ciekawej wiedzy!

Podsumowanie

To już 3 artykuł na blogu powstały we współpracy z Akcją Bałtycką. I to już po raz trzeci zachęcam Was do wsparcia Fundacji AB – https://www.fundacja-ab.org.pl/ i wzięcia udziału w obozie obrączkowania ptaków. To świetna przygoda w naturze, dzięki której można wiele się nauczyć, a Twoja cenna wolontariusza praca przysłuży się naukowcom w ich pracy.

Spodziewajcie się kolejnych artykułów w tym temacie i relacji z obozów ornitologicznych 😉

Poprzednie artykuły o Akcji Bałtyckiej:

Akcja Bałtycka – 5 dni na Helu – relacja z wyprawy

Obóz ornitologiczny – relacja z Akcji Bałtyckiej jesień 2021

mgr Justyna Szulc

Obrączkowanie ptaków - po co i dlaczego obrączkuje się ptaki? 2

Pracownik techniczny, doktorantka na Wydziale Biologii Uniwersytetu Gdańskiego.

Zainteresowania naukowe: Wpływ czynników ekologicznych, dystansu migracji i przynależności taksonomicznej na morfologię aparatu lotnego wróblowych.

Badania: Praca w ramach projektu IMBIO: przygotowywanie i digitalizacja danych z Terenowych Stacji Obrączkowania Ptaków, korekta i wprowadzanie danych do bazy IMBIO. Czynny obrączkarz Akacji Bałtyckiej. Pracuje również w Fundacji Akcja Bałtycka, zajmuje się aktywnym jej promowaniem i akcjami edukacyjnymi.

Współautorka pracy – Global urban environmental change drives adaptation in white clover – opublikowanej w Science – https://www.science.org/doi/epdf/10.1126/science.abk0989

Oceń treść
[Głosów: 26 Średnia ocena: 5]