Czajka zwyczajna – królowa podmokłych łąk

Czajka to jeden z najbardziej charakterystycznych ptaków polskich terenów rolniczych. Unikalny wygląd, głos, sposób lotu – każda ta cecha osobno i ich zestaw razem wzięty czyni tego ptaka wyjątkowym. Sprawdź gdzie i jak znaleźć czajkę, dowiedz się, w jaki sposób znajduje ona pożywienie i dlaczego jej populacja ciągle spada. Z tego artykułu dowiesz się także, jak wygląda czajka, w jaki sposób się rozmnaża i jak możemy chronić ten piękny gatunek. Zapraszam do lektury.

• Jak wygląda czajka?
• Czajka zwyczajna – występowanie
• Biotop
• Czym żywi się czajka?
• Lęgi i gniazdo
• Jak obserwować czajki?
• Ochrona gatunkowa
• Ciekawostki

Czajka zwyczajna (Vanellus vanellus) nazywana również czajką pospolitą to gatunek średniej wielkości ptaka z rodziny sieweczkowatych. Jest to gatunek jednolity, spośród którego nie wydzielono podgatunków. Jest to częściowo migrujący gatunek. Osiadły tryb życia prowadzą populacje czajek zamieszkujące łagodny klimat, szczególnie na zachodzie i południu Europy.

Jak wygląda czajka?

Gatunek ten nie charakteryzuje się widocznym dymorfizmem płciowym, samca od samicy można jednak odróżnić po zachowaniu. Czajka jest ptakiem wielkością przypominający grzywacza, ale ze znacznie dłuższymi nogami. Dominującym kolorem w upierzeniu czajki jest czarny. Pokrywa on wierzch ciała i skrzydeł, wole oraz część głowy. Spód ciała i skrzydeł białe. W upierzeniu ptaka występuje również rdzawy kolor, znajduje się on na pokrywach podogonowych. Na głowie czajki znajdują się długie czarne pióra tworzące bardzo charakterystyczny czubek¹.

Na piersi ptaka znajduje się duży czarny śliniak. Dziób ptaka ma długość kilku centymetrów, jest czarny, spiczasto zakończony i lekko zagięty w dół. Osobniki młode można rozpoznać po dużo krótszym czubku na głowie.

Czarne ubarwienie czajki w promieniach słońca opalizuje na inne kolory. Przy dobrym ustawieniu ptak ten przybiera trochę zieleni i fioletu na swoich piórach.

Wymiary

• Długość ciała – od 30 do 35 centymetrów
• Rozpiętość skrzydeł – od 65 do 85 centymetrów
• Masa ciała – 130 – 330 gramów

Czajka zwyczajna – występowanie

Vanellus vanellus występuje powszechnie na terenie niemal całej Europy, umiarkowanej klimatycznie Azji. Zachód Europy, wyspy Atlantyckie, Indie, Bliski i Daleki Wschód oraz północna Afryka to tereny, które służą czajkom za zimowiska.

W Polsce czajka pospolita jest gatunkiem pospolitym, występującym nierównomiernie na terenie całego kraju. Największe jej skupiska można spotkać na wschodzie Polski. Gatunek ten przed laty wracał do nas dopiero w okolicy marca, razem ze zwiastującymi wiosnę skowronkami. Dziś pierwsze czajki można spotkać w Polsce już pod koniec stycznia, a niektóre osobniki podejmują nawet próby zimowania².

Główne wiosenne przeloty tych ptaków do i przez Polskę trwają w marcu i kwietniu. Migracja na zimowisko zaś u niektórych czajek rozpoczyna się już nawet w maju. Dotyczy to jednak ptaków, które nie wyprowadziły udanych lęgów lub w ogóle nie podejmowały tej próby. Osobniki lęgowe rozpoczynają migrację na zimowisko najwcześniej w czerwcu.

Biotop

Wymarzonym miejscem do spokojnego wyprowadzenia lęgów są dla czajek podmokłe łąki i pastwiska. W tych miejscach ptak ten ma zdecydowanie najlepsze warunki do wyprowadzenia młodych. Jeśli w okolicy brakuje tego typu terenów, ptaki te wybierają piaszczyste łachy, pola uprawne, i ugory. Niekiedy zakładają również gniazda na osłoniętych dnach zbiorników wodnych.

Czajka jest gatunkiem mocno związanym z wodą, więc ewentualne suche miejsca, w których ptaki te decydują się wyprowadzić lęgi, muszą znajdować się niedaleko wody. Preferują one również całkowicie odsłonięty teren. Brak drzew i krzewów w okolicy oznacza dobrą widoczność wkoło gniazda oraz brak dogodnych punktów obserwacyjnych dla drapieżników, które wyjadają im jaja i polują na pisklęta.

Czym żywi się czajka?

Ptaki te żywią się, poszukując pokarmu na ziemi i z niej go wygrzebując. Ich menu składa się w głównym stopniu z owadów, robaków, pajęczaków i bezkręgowców. Dużo mniej chętnie, ale zjadają też małe rybki, żaby oraz nasiona i źdźbła traw. Czajki to bardzo czujne ptaki, dlatego preferują one poszukiwania pożywienia w miejscach o bardzo niskiej roślinności lub całkowitym jej braku np. na dnach spuszczonych z wody zbiorników.

Lęgi i gniazdo

Budową gniazda dla przyszłego potomstwa zawsze zajmuje się samiec. Rozpycha on kępy trawy piersią i nogami tworząc w ten sposób małą nieckę, w której samica będzie mogła złożyć jaja. W przerwach od wyjątkowo spektakularnych lotów tokowych samiec przygotowuje kilka takich miejsc, z którym samica wybierze to, które najbardziej jej odpowiada. Na atrakcyjnych terenach lęgowych czajki niekiedy tworzą kolonie lęgowe.

Loty tokowe u czajki to bardzo ciekawy spektakl, zaczynają się one na dobre w marcu. Samiec próbuje zwrócić na siebie uwagę, wykonując akrobatyczne loty głośno przy tym klaszcząc skrzydłami i wykrzykując charakterystyczny zaśpiew. Podniebne popisy polegają na bardzo gwałtownym wznoszeniu się i opadaniu przeplecionym na przemian z wykonywaniem pętli. Toki kończą się już na ziemi, gdzie partnerzy biegają przy sobie z rozpostartymi ogonami, śmiesznie się kiwając i kłaniając ku sobie.

Samce czajki nie słyną z przywiązania do jednej partnerki. Część z nich faktycznie wyprowadza lęg tylko z jedną samicą, natomiast nie jest to regułą. Samce tych ptaków mogą jednocześnie posiadać nawet do 4 partnerek.

Samica jaja składa najczęściej na przełomie kwietnia i maja. Zazwyczaj są to 4 (bardzo rzadko 3 lub 5) brązowożółte jajka z dużymi ciemnymi plamami. Ptaki te zazwyczaj układają jajka w gnieździe tak, aby spiczaste końce skierowane były do środka. Nie znalazłem w literaturze informacji, dlaczego tak robią. Po zniesieniu oboje rodzice wysiadują jajka przez około 3-4 tygodnie. Samce, które znalazły więcej niż jedną partnerkę, pomagają w wysiadywaniu każdej z nich po trochu.

Czajki słyną ze swojego silnego instynktu macierzyńskiego. Nadmierne zbliżenie się do gniazda lub piskląt skutkuje podniesieniem alarmu poprzez przeraźliwe wrzaski i agresywne ataki na intruza. Zdarzają się nawet sytuację, kiedy czajka (nawet zraniona) nadal atakuje już wycofującego się drapieżnika.

Pisklęta to typowe zagniazdowniki, które opuszczają gniazdo w kilka godzin po wykluciu się. Młode czajki charakteryzują się dużą samodzielnością, już w chwile po opuszczeniu gniazda starają się samodzielnie zdobywać pokarm. Natomiast pełną samodzielność zyskują one po około 5 tygodniach kiedy nabywają już zdolność lotu.

Jak obserwować i fotografować czajki?

Prawdopodobnie to właśnie od czajki wzięło się polskie stwierdzenie – czaić się. Gatunek ten jest łąkowym odpowiednikiem sójki w lesie (Sójka – jak wygląda sójka i czy lata za morze?). Kiedy zauważy niebezpieczeństwo, podnosi straszny rwetes informując wszystkich w koło. Szczególnie ma to miejsce w trakcie okresu lęgowego kiedy ptaki te bronią jaj lub piskląt. Dlatego też chyba najlepszym sposobem na obserwację i fotografowanie czajek jest ukrycie się. Optymalnie jest wejść do ukrycia jeszcze przed świtem, wówczas ptaki w ogóle nie będą świadome naszej obecności. Jednak również i zajęcie dyskretnego miejsca do obserwacji w dzień powinno zadziałać. Jeśli nie wybierzemy przypadkiem miejsca, które jest zbyt blisko gniazda, ptaki w końcu zaakceptują naszą obecność i wrócą do swoich spraw.

Fotografowanie czajek również daje najlepsze efekty kiedy ukryjemy się przy miejscu żerowania tych ptaków. Najlepiej zająć pozycję leżącą, tak aby nasz obiektyw był na poziomie oczu ptaka. Wówczas przy dobrych warunkach mamy szansę na bardzo ciekawe kadry, szczególnie jeśli nasz ukrycie daje dobry kamuflaż. Taka metoda obserwacji i fotografowania sprawdzi się również z innymi wodno-błotnymi ptakami, szczególnie tymi płochliwymi. Wymaga ona jednak dobrego ukrycia, repelentu na komary lub moskitiery i dużej dawki cierpliwości.

Fotografowanie z ukrycia to bardzo ciekawy temat, który mam zamiar poruszyć w osobnym artykule.

Ochrona gatunkowa

W Polsce czajka zwyczajna objęta jest całkowitą ochroną gatunkową i wymaga ochrony czynnej. Czerwona lista ptaków Polski uznaje ten gatunek za zagrożony (EN).

Niestety liczebność tego ptaka w Europie bardzo spada. Według danych BirdLife International z 2015 roku europejska populacja czajki spadła o około 30-49% w ostatnich 27 latach. Dane pochodzące z Polski potwierdzają ten spadkowy trend – w latach 2000−2016 średni roczny spadek populacji oscylował w okolicy 6%³! W latach 2013–2018 populacja czajki na terenie kraju liczyła 64–87 tysięcy par lęgowych⁴.

Trudna sytuacja czajek spowodowana jest wieloma czynnikami, a większość z nich powodowana jest przez działalność człowieka. Wśród tych czynników wymienia się:

• nadmierne stosowanie nawozów powodujące zbyt szybki wzrost roślinności na początku okresu lęgowego
• nadmierne stosowanie środków ochrony roślin, które dziesiątkują owady, główne źródło pokarmu tych ptaków
• osuszanie i melioracja pól i łąk zalewowych
• polowanie na ptaki na terenie basenu Morza Śródziemnego (gdzie brutalnie strzela się do wszystkiego, co lata)
• spadek współczynnika sukcesu lęgowego powodowany jest również bardzo małą przeżywalnością młodych, które padają ofiarą drapieżnych ssaków (głównie lisów) i ptaków
• wiele młodych czajek ginie również podczas przedwczesnych sianokosów i żniw

Ciekawostki

• Najstarsza dzika czajka dożyła wieku 18 lat (pomiar u zaobrączkowanego osobnika)⁵.
• Czajki podczas jesiennych migracji łączą się w liczne stada, często mieszane ze szpakami i siewkami złotymi.
• Ptaki te osiągają dojrzałość płciową już w pierwszym roku życia, być może to będzie ratunek dla ciągle spadającej populacji.
• Na poligamię decyduje się około 20-40% samców.
• Z zasady czajki wyprowadzają 1 lęg w sezonie, lecz jeśli się on nie uda, czasami ptaki decydują się na drugą próbę. Ma to miejsce najpóźniej na początku czerwca.

Bibliografia

1. Wikipedia – https://pl.wikipedia.org/wiki/Czajka_zwyczajna
2. Ogólnopolskie Towarzystwo Ochrony Ptaków – https://otop.org.pl/wlacz-sie/europejskie-dni-ptakow/ptak-edp/czajka/
3. Przemysław Chylarecki i inni, Trendy liczebności ptaków w Polsce, Warszawa: GIOŚ, 2018
4. Chodkiewicz T., Chylarecki P., Sikora A., Wardecki Ł., Bobrek R., Neubauer G., Marchowski D., Dmoch A., Kuczyński L.. Raport z wdrażania art. 12 Dyrektywy Ptasiej w Polsce w latach 2013–2018: stan, zmiany, zagrożenia. „Biuletyn Monitoringu Przyrody”. 20, s. 1–80, 2019.
5. Piotr Adamiok: Prawda o krukach. Echa Barlinka, kwiecień 2004