Wróbel zwyczajny, wróbel domowy – opis i charakterystyka ptaka

Każdy z nas je zna, każdy je widział i wie jak wyglądają. Ale czy na pewno? Jeśli zastanowisz się kiedy ostatnio widziałeś wróbla możesz mieć kłopot z odpowiedzią. Powodów jest wiele. Być może tak bardzo Ci one spowszechniały, że nawet ich nie dostrzegasz. Niestety równie prawdopodobne jest to, że po prostu już one nie występują w Twoich okolicach. W dniu swojego święta bohaterem dzisiejszego wpisu jest wróbel zwyczajny, zapraszam do lektury.

1. Wróbel zwyczajny, wróbel domowy – charakterystyka
2. Wróbel zwyczajny – wygląd
   • Wymiary ptaka
3. Wróbel zwyczajny – występowanie
4. Zachowanie i tryb życia
5. Wróbel zwyczajny – żerowanie
6. Lęg wróbla domowego
7. Wróbel domowy – liczebność
8. Wróbel zwyczajny – garść ciekawostek

Wróbel zwyczajny, wróbel domowy – charakterystyka

Wróbel zwyczajny (Passer domesticus), zwany również wróblem domowym to gatunek niewielkiego ptaka, od którego swoją nazwę wzięła cała rodzina ptaków wróblowatych. W XIX i XX wieku był to najpowszechniej występujący ptak w Polsce. Wróbel zwyczajny zaraz obok bociana białego to chyba jeden z najbardziej rozpoznawalnych gatunków ptaków. Ten uroczy wszędobylski i bardzo sympatyczny ptak miał duży wpływ na naszą kulturę i język.

Wróbel jest tak bardzo powszechny, że to właśnie on jest odniesieniem podczas prób oceny wielkości ptaka. Jeśli zdarzy Ci się zobaczyć nieznanego ptaka, to w jego identyfikacji może być pomocne porównanie wielkości do wróbla, którego gabaryty praktycznie każdemu są mniej więcej znane. Ponadto osoby mało zorientowane w systematyce gatunków, wróblem nazywają praktycznie większość ptaków podobnych do niego wielkością, szatą lub sylwetką. Krótko mówiąc, wróbel stanowi punkt odniesienia dla ptaków swojego rodzaju.

Wróbel zwyczajny – wygląd

Wróbel domowy to krępy ptak o dość dużej jak na te gabaryty głowie i mocnym dziobem. Gatunek ten charakteryzuje się wyraźnym dymorfizmem płciowym dzięki czemu uważny obserwator powinien bez problemu być w stanie rozróżnić samca od samicy.

Szata samca jest z wierzchu wyraźnie brązowa, a od spodu szara. Na głowie można dostrzec szarą czapeczkę, czarny „śliniak” oraz biały policzek, którym odróżnia się od bliźniaczo podobnego mazurka. W okresie lęgowym jego dziób przybiera mocny czarny kolor, a poza nim jest szary. Jeśli uda Ci się dostrzec jego nogi będą one różowe lub brązowe.

Samica w odróżnieniu od samca nie posiada wyraźnych cech charakterystycznych. Upierzenie samicy przybiera kolor brązowoszary, paskowany na wierzchu ciała. Czasami nad okiem samicy widać jest jasna brew. Nogi różowe, dziób zawsze szary. Problematyczne może być odróżnienie młodego samca od samicy. Młode ptaki, u których jeszcze nie rozwinęły się cechy charakterystyczne są bardzo podobne do samic.

Wymiary ptaka

• Długość ciała – 16 do 18 centymetrów
• Długość dzioba – około 15 milimetrów
• Rozpiętość skrzydeł – zazwyczaj 21 centymetrów
• Waga ciała – od 20 do 39 gramów

Wróbel zwyczajny – występowanie

Zamieszkuje Europę, Azję, Afrykę, Australię, Amerykę Północną oraz Amerykę Południową. Z ekspansją występowania tego gatunku wiąże się wiele ciekawych opowieści, które postaram się później zwięźle streścić.

Wróbel domowy prawdopodobnie pierwotnie pochodzi z Półwyspu Arabskiego i Azji Mniejszej. Zasięg swojego występowania rozszerzał wraz z rozwojem rolnictwa. Poza obszarami obu biegunów, można go spotkać na każdym kontynencie, zawsze w pobliżu ludzkich osiedli.

Wróble są bardzo mało wybredne jeśli chodzi o terytorium swojego występowania, poza lodowcami, lasami równikowymi, pustyniami i tundrą można je spotkać w każdym rodzaju terenu. Najwyżej udokumentowana obserwacja miała miejsce cztery i pół tysiąca metrów nad poziomem morza.

Zachowanie i tryb życia

Wróble gniazdują w pobliżu zabudowań lub nawet w ich wnętrzu. Często zdarza się im zakładać gniazda w fabrykach i magazynach. Zwykle żyją w koloniach liczących od kilkunastu do kilkudziesięciu ptaków.

Są one bardzo towarzyskie względem innych wróbli, innych ptaków, a nawet ludzi. Przyzwyczajone do życia w otoczeniu człowieka nie należą do ptaków płochliwych, dzięki czemu są świetnymi modelami dla początkujących fotografów przyrody (np. dla mnie :P).

Wróbel zwyczajny – żerowanie

Pokarm dla wróbli stanowią najróżniejsze nasiona zbóż – ryż, owies, pszenica, proso, oraz roślin dzikich. Chętnie żywią się także resztkami pożywienia i odpadami z ludzkich domostw. To właśnie łatwość zdobycia pokarmu skłoniła je do tak zażyłej koegzystencji z człowiekiem. Wiosną chętnie zajadają się także pąkami i kiełkującymi liśćmi. Oczywiście w skład ich menu wchodzą również owady, larwy i gąsienice przez co dawnej były one bardzo pożyteczne na roli.

Lęg wróbla domowego

W zależności od szerokości geograficznej okres lęgowy może wypadać w innych terminach, lecz przyjmuje się że trwa od lutego do września. W czasie trwania okresu lęgowego para ptaków może wyprowadzić nawet do 5 lęgów. Wróble dobierają się w pary i zazwyczaj pozostają sobie wierne przez kilka sezonów. Są to ptaki monogamiczne.

Swoje gniazdo wróbel zwyczajny często buduje w szczelinach budynków, pod dachami, w otworach wentylacyjnych, za rynnami lub w budkach lęgowych o otworze wlotowym szerokości około 35 milimetrów. Zdarza się, że korzystają one ze starych gniazd innych ptaków, a czasami nawet budują swoje gniazdo wewnątrz gniazda innych dużych ptaków. Mogą to być gniazda bocianów, czapli, a nawet ptaków szponiastych, dla których są za małym łupem, np. bielików.

W jednym lęgu wróbel zwyczajny składa około 6 – 7 jaj, jednak to również uzależnione jest od miejsca gniazdowania kolonii. Skorupka jajka różowa, nakrapiana gęsto w brązowe lub szare łatki. Co ciekawe ostatnie jajko składane w lęgu jest ubarwione inaczej i jest niezapłodnione. Naukowcy twierdzą, że może to być zabezpieczenie przed drapieżnikami, które podczas plądrowania gniazda w pierwszej kolejności wybierają najbardziej wyróżniające się jajo.

Pisklęta wykluwają się po około dwóch tygodniach. Przez kolejne 10 dni po wykluciu pisklęta pozostają w gnieździe i są dokarmiane przez oboje rodziców. Po wylocie z gniazda młode są nadal dokarmiane jeszcze przez okres około dwóch tygodni, następnie muszą nauczyć się samodzielnie zdobywać pożywienie.

Wróbel domowy – liczebność

Pisząc wstęp postanowiłem zawrzeć w nim mało optymistyczny wątek. Otóż w ostatnich latach populacja wróbli drastycznie spada. W Wielkiej Brytanii i Holandii gdzie kiedyś był to jeden z najbardziej pospolitych gatunków, populacja spadła dwukrotnie. Wróbel zwyczajny jest tam teraz uznawany za gatunek zagrożony.

Nie lepiej sytuacja wygląda w Polsce. Niestety brak jest długofalowych badań stwierdzających skalę problemu, jednak ogromny spadek populacji widać gołym okiem. W miastach, w których gęste krzewy tętniły życiem i wszędzie było słychać głośne ćwierkanie teraz wróbel jest rzadkością.

Czynników drastycznego spadku populacji jest wiele i najczęściej występują one łącznie. Wymienia się między innymi:

• spadek liczebności owadów stanowiących ich pożywienie spowodowany coraz bardziej powszechnym zastosowaniem pestycydów w rolnictwie,
• miniony wiek, kiedy motoryzacja dopiero raczkowała, obfitował w łatwo dostępny owies, który był pokarmem dla koni używanych w powszechnym transporcie,
• usprawnienie składowania płodów rolnych utrudniło wróblem dostęp do tego pokarmu,
• zanieczyszczenie powietrza w miastach powoduje spadek masy ciała piskląt, przez co trudniej im przeżyć pierwsze dni życia,
• nieodpowiedzialne zachowanie hodowców kotów, które są drapieżnikiem bardzo chętnie polującym na wróble, nie tylko kiedy są głodne, ale również dla zabawy. Na temat drapieżnictwa kotów domowych powstał osobny wpis, zapraszam do lektury i dyskusji – https://przygodyprzyrody.pl/drapieznictwo-kota-domowego-kot-domowy/
• ograniczenie ilości miejsc gniazdowania spowodowane termoizolacją budynków,
• wiele ptaków ginie również podczas kolizji drogowych oraz z powodu zderzeń z szybami budynków.

Wróbel zwyczajny – garść ciekawostek

We wstępie obiecałem garść ciekawostek na temat wróbli i ich ekspansji na nowe tereny, na których uważane są za introdukowane.

1. Obie Ameryki zostały skolonizowane przez wróble poprzez przywiezienie ich tam przez Europejskich kolonistów kilka wieków temu.
2. Wróble często przemieszczają się przy użyciu ludzkich środków transportu – pociągi, statki, tiry a nawet samoloty. W 1950 roku przepłynęły z Bremerhaven (Niemcy) do Melbourne (Australia), z kolei drogą powietrzną dostały się na Azory.
3. Wielkość i głębia czerni proporca pod dziobem (śliniaka) stanowi o statusie samca. Im większy i ciemniejszy proporzec, tym większe ma szansę na znalezienie wybranki.
4. Wróbel zwyczajny stoi na czele rodziny wróblowatych, która mieści 4500 gatunków ptaków.
5. Wróbel jest bardzo słabym lotnikiem, 45 minut ciągłego lotu może skończyć się dla niego śmiercią z przemęczenia.
6. Pomimo swoich podróży, wróble są mocno terytorialne, najczęściej umierają nieopodal miejsca, w którym się wykluły.
7. W 1975 roku stwierdzono 3 wróble bytujące… w kopalni we Frickley Colliery (hrabstwo Yorkshire, Anglia) na głębokości 640 metrów! Tym małym ćwierkającym spryciarzom udało się tam nawet wyprowadzić udany lęg.
8. Młode wróble dorastają bardzo szybko, już po połowie roku są one gotowe do wyprowadzenia własnego lęgu, jednak najczęściej pierwsze lęgi są nieudane. Sukces przychodzi wraz z doświadczeniem.
9. Pan i Pani wróbel w okresie lęgowym bardzo aktywnie starają się o potomstwo. Pomiędzy nimi może dochodzić nawet do 100 zbliżeń… dziennie! Były przez to dawniej afrodyzjakiem serwowane w rosole lub zapiekane w cieście.
10. Święto wróbli – Dzień Wróbla przypada na 20 marca 🙂
11. Wróble są częstym motywem w przysłowiach np. „Lepszy wróbel w garści niż gołąb na dachu” dawniej „Lepszy wróbel w ręku niż cietrzew na sęku” przysłowie się zdeaktualizowało, bo… kiedy ostatnio widzieliście cietrzewia? 🙁
12. W 1958 roku komunistyczny przywódca Chin Mao Zedong, aby udowodnić światu wielki rozwój technologiczny swojego kraju, nakazał zniszczenie wszystkich tradycyjnych narzędzi rolniczych. Okazało się jednak, że Chiny wówczas nie dysponowały wystarczającą ilością nowoczesnych narzędzi, przez co produkcja rolna się załamała. Pyszny przywódca nie przyznał się do błędu, jako kozła ofiarnego wybrał właśnie wróble, które zostały posądzone i skazane za wyjadanie płodów rolnych. Według obliczeń aparatu państwowego jeden ptak miał być winien zjedzeniu 4,5 kilogramów zbóż rocznie. W ten sposób zaczęła się masakra ptaków. W rok po eksterminacji wróbli i innych drobnych ptaków, które wyrżnięto przy okazji, chińskie uprawy zostały doszczętnie zniszczone przez plagę szarańczy i innych szkodników pozbawionych naturalnej kontroli. W skutek 3 letniego głodu życie straciło około 30 milionów ludzi.

Większość powyższych ciekawostek pochodzi z książki Jacka Karczewskiego – Jej wysokość Gęś – Opowieści o ptakach, którą serdecznie polecam.

Post scriptum

Powyższy artykuł nie bez przyczyny powstał właśnie dziś. Dzisiejsze święto powstało, aby uświadamiać, że te pocieszne ptaszyska są dla nas bardzo miłym, pożytecznym sąsiadem, który w dodatku bardzo nas lubi. Ale niestety nie wiedzie mu się dobrze… głównie z naszej winy.

Paweł Warowny
20.03.2020 Lublin

Bibliografia i przypisy:

• http://www.ornis-polonica.pl/_pdf/OP_2016_4_286-289.pdf
• https://www.nonnativespecies.org/assets/House_sparrow_-_Passer_domesticus.pdf
• https://pl.wikipedia.org/wiki/Wr%C3%B3bel_(ptak)
• https://jestemnaptak.pl/atlas-ptakow/wrobel-zwyczajny/
• Pióro Marek, Plamka mazurka. Jak ptaki odmieniły moje życie, Warszawa 2019
• Karczewski Jacek, Jej wysokość gęś. Opowieści o ptakach, Poznań 2019

Inne wpisy poświęcone ptakom:

• Łabędź niemy – opis, występowanie i ciekawostki o łabędziach
• Kwiczoł – opis i charakterystyka ptaka
• Dzięcioł duży – opis, występowanie, charakterystyka
• Szczygieł – opis, charakterystyka, występowanie
• Sikorka bogatka, bogatka zwyczajna – opis i występowanie
• Czapla biała – opis, występowanie i cechy gatunku
• Gil zwyczajny
• Gawron – opis ptaka, charakterystyka i występowanie