Zachowanie naturalnego ekosystemu i niepowtarzalnych okazów przyrody w dobie postępującej urbanizacji, automatyzacji rolnictwa i masowego wzrostu przemysłu jest bardzo trudnym zadaniem. Kapitalizm i jego doktryna ciągłego wzrostu zysków osiągnął niebezpieczny poziom, na którym coraz rzadziej zwracamy uwagę na zachowanie środowiska w niezmienionym stanie. Aby zapobiec całkowitej degradacji środowiska ustanowiono prawne formy ochrony przyrody.
Prawne formy ochrony przyrody w Polsce
Polskie formy ochrony przyrody bazują w oparciu o podstawy naukowe i wieloletnią praktykę krajowej ochrony przyrody. Każda z form obejmuje swoją ochroną inny zakres, służy innemu celowi. Charakteryzują się one odmiennym zakresem reżimu ochronnego oraz różnym zakresem ograniczeń w użytkowaniu.
Organem, w którego kompetencjach leży zarządzanie i ustanawianie form ochrony przyrody w Polsce jest Generalna Dyrekcja Ochrony Środowiska.
W Polsce wyróżniamy następujące formy ochrony przyrody:
- Parki narodowe
- Rezerwaty przyrody
- Parki krajobrazowe
- Obszary chronionego krajobrazu
- Obszary Natura 2000
- Pomniki przyrody
- Stanowiska dokumentacyjne
- Użytki ekologiczne
- Zespoły przyrodniczo-krajobrazowe
- Ochrona gatunkowa roślin, zwierząt i grzybów.
Parki narodowe
Polskie Parki Narodowe to obszary cechujące się szczególnymi wartościami przyrodniczymi, kulturowymi, społecznymi, naukowymi i edukacyjnymi. Park Narodowy to powierzchnia nie mniejsza niż 1000 hektarów. Parki Narodowe są to formy ochrony przyrody, których celem jest utrzymanie różnorodności biologicznej, przyrody w jej niezmienionej formie oraz wyjątkowych walorów krajobrazowych. W niektórych przypadkach Parki Narodowe mają za zadnie również odtworzenie zniszczonych lub zniekształconych siedlisk przyrodniczych, siedlisk roślin, zwierząt lub grzybów.
Polskie Parki narodowe – spis
| Nazwa | Województwo | Data założenia |
| Karkonoski Park Narodowy | dolnośląskie | 09.03.1959 |
| Park Narodowy Gór Stołowych | dolnośląskie | 08.10.1993 |
| Roztoczański Park Narodowy | lubelskie | 04.06.1974 |
| Poleski Park Narodowy | lubelskie | 01.05.1990 |
| Park Narodowy Ujście Warty | lubuskie | 01.07.2001 |
| Babiogórski Park Narodowy | małopolskie | 01.01.1955 |
| Pieniński Park Narodowy | małopolskie | 01.06.1932 |
| Tatrzański Park Narodowy | małopolskie | 01.01.1955 |
| Ojcowski Park Narodowy | małopolskie | 01.01.1956 |
| Gorczański Park Narodowy | małopolskie | 01.01.1981 |
| Woliński Park Narodowy | zachodniopomorskie | 15.03.1960 |
| Bieszczadzki Park Narodowy | podkarpackie | 14.08.1973 |
| Magurski Park Narodowy | podkarpackie, małopolskie | 01.01.1995 |
| Wigierski Park Narodowy | podlaskie | 01.01.1989 |
| Biebrzański Park Narodowy | podlaskie | 02.10.1993 |
| Narwiański Park Narodowy | podlaskie | 23.07.1996 |
| Białowieski Park Narodowy | podlaskie | 11.08.1932 |
| Park Narodowy Bory Tucholskie | pomorskie | 01.07.1996 |
| Słowiński Park Narodowy | pomorskie | 01.01.1967 |
| Wielkopolski Park Narodowy | wielkopolskie | 01.04.1957 |
| Drawieński Park Narodowy | zachodniopomorskie, wielkopolskie, lubuskie | 01.05.1990 |
| Kampinoski Park Narodowy | łódzkie, mazowieckie | 09.09.1959 |
| Świętokrzyski Park Narodowy | świętokrzyskie | 02.04.1950 |
PRZECZYTAJ TAKŻE: Przygoda #1 – Biwak w Poleskim Parku Narodowym
Rezerwaty przyrody
Rezerwaty przyrody te tereny, które zachowały się w niezmienionym lub nieznacznie zmienionym stanie naturalnym, ekosystemy oraz ostoje wyróżniające się szczególnymi wartościami przyrodniczymi, naukowymi, kulturowymi lub walorami krajobrazowymi.
Rezerwaty przyrody oraz Parki narodowe to w Polsce najważniejsze obszarowe formy ochrony przyrody. Pełnią one funkcje ochronne dla siedlisk przyrodniczych oraz wielu gatunków zwierząt, roślin i grzybów. Są one również bardzo istotne z punktu widzenia ochrony przyrody nieożywionej oraz walorów krajobrazowych.
Na dzień 17.11.2019 roku, w Polsce objęto 1499 obszarów ochroną w formie Rezerwatu przyrody.
Wyróżnia się następujące rodzaje rezerwatów przyrody:
- rezerwaty faunistyczne,
- rezerwaty florystyczne,
- rezerwaty leśne,
- rezerwaty krajobrazowe,
- rezerwaty torfowiskowe,
- rezerwaty łąkowe,
- rezerwaty wodne,
- rezerwaty przyrody nieożywionej,
- rezerwaty stepowe,
- rezerwaty słonoroślowe.
PRZECZYTAJ TAKŻE: Przygoda #2 – Rezerwat Piskory – mało znany skarb Lubelszczyzny
Parki krajobrazowe
Parki krajobrazowe w odróżnieniu od Parków narodowych i rezerwatów przyrody dopuszczają ingerencję ludzką w tereny objęte ochroną. W parku krajobrazowym możliwe jest prowadzenie gospodarki leśnej, rolnej i rybackiej, z pewnymi ograniczeniami.
PRZECZYTAJ TAKŻE: Wyprawa na Polesie do Sobiborskiego Parku Krajobrazowego
Poza ochroną wartości przyrodniczych, głównym celem działania parków krajobrazowych jest zachowanie tradycyjnego krajobrazu oraz udostępnienie społeczeństwu obszaru parku w celach rekreacyjnych. Na terenach Parków krajobrazowych prowadzone są działania w zakresie edukacji przyrodniczej i krajobrazowej w zgodnie z zasadami zrównoważonego rozwoju.
Obszary chronionego krajobrazu
Obszary chronionego krajobrazu to chyba najmniej restrykcyjna forma ochrony przyrody w Polsce. Obejmują one tereny chronione z powodu wyróżniających się krajobrazów o zróżnicowanych ekosystemach lub tereny pełniące funkcje korytarzy ekologicznych. Poza tym obszarami ochrony krajobrazowej często są także rejony wartościowe z punktu widzenia potrzeb turystycznych i rekreacyjnych.
W odróżnieniu od Parków krajobrazowych nie posiadają one zarządu. Na obszarach ochrony krajobrazowej dopuszczalna jest działalność użytkowo-gospodarcza z uwzględnieniem ograniczeń zawartych w akcie powołującym konkretny obszar.
Obszary Natura 2000
Obszary Natury 2000 to najmłodsze w Polsce formy ochrony przyrody. Program Natura 2000 został uruchomiony w Polsce w 2004 roku jako jedno z następstw przystąpienia do Unii Europejskiej. Tereny objęte tą formą ochrony przyrody tworzą Europejską Sieć Ekologiczną Natura 2000. Sieć ta ma za zadanie objęcie ochroną około 200 najcenniejszych i zagrożonych wyginięciem siedlisk przyrodniczych oraz ponad tysiąca rzadkich i zagrożonych gatunków.
W odróżnieniu od innych form ochrony przyrody, przynależność obszarów Natura 2000 do Europejskiej Sieci Ekologicznej zapewnia scentralizowane i zunifikowane finansowanie i zarządzanie. Wszystkie obszary programu Natura 2000 są zarządzane przy pomocy takich samych instrumentów.
Przeczytaj o mojej wyprawie na birdwatching w obszarze Natura 2000 – Dolina Środkowej Wisły – wiosna 2020
Pomniki przyrody
Wszystkie wymienione dotychczas formy ochrony przyrody charakteryzowały się objęciem ochrony pewnego obszaru. Pomniki przyrody to pierwsza na tej liście podmiotowa forma ochrony przyrody.
Pojedyncze twory przyrody żywej i nieożywionej lub ich skupiska o szczególnej wartości przyrodniczej, naukowej, kulturowej, historycznej lub krajobrazowej oraz odznaczające się indywidualnymi cechami, wyróżniającymi je wśród innych tworów.
Generalna Dyrekcja Ochrony Środowiska
Pomnikami przyrody mogą być na przykład wyjątkowo stare, lub okazałe drzewa, uformowane w nietypowe lub wyróżniające kształty skały, jaskinie czy nawet źródła lub głazy narzutowe. Co ciekawe każdy z nas może podjąć działania o objecie statutem pomnika przyrody wyznaczonego przez nas tworu natury.
Od 2009 roku, ustanowienie pomniku przyrody następuje jedynie w formie uchwały Rady Gminy. Uchwała określa nazwę pomnika, jego położenie, cele ochrony oraz organ sprawujący nadzór. Szczegółowy opis w jaki sposób możemy sami rozpocząć procedurę nadania obiektowi statutu pomnika przyrody opiszę w osobnym wpisie.
Kryteria jakie musi spełnić drzewo, krzew oraz twory przyrody nieożywionej określa Rozporządzenie Ministra Środowiska z 4 grudnia 2017 r. Pełną treść rozporządzenia znajdziecie tutaj > Kryteria uznawania tworów przyrody żywej i nieożywionej za pomniki przyrody.
Stanowiska dokumentacyjne
Stanowiska dokumentacyjne są to niewyodrębniające się na powierzchni lub możliwe do wydzielenia, ważne pod kątem naukowym i dydaktycznym miejsca występowania formacji geologicznych, nagromadzeń skamieniałości lub tworów mineralnych. Mogą być to jaskinie, jary, pieczary lub schroniska podskalne. Stanowiskami dokumentacyjnymi mogą być także miejsca występowania kopalnych szczątków roślin lub zwierząt.
W Polsce zostało wyznaczonych 189 stanowisk dokumentacyjnych o łącznym obszarze 959,9 hetkarów. Dane na dzień 31 grudnia 2017 roku.
Użytki ekologiczne
Użytki ekologiczne to wymagające ochronny pozostałości ekosystemów mających znaczenie dla zachowania różnorodności biologicznej. Są to między innymi:
- kępy drzew i krzewów,
- bagna,
- torfowiska,
- naturalne zbiorniki wodne,
- śródpolne i śródleśne oczka wodne,
- wydmy,
- kamieńce,
- skarpy,
- starorzecza,
- płaty nieużytkowanej roślinności,
- wychodnie skalne,
- siedliska przyrodnicze
- stanowiska rzadkich lub chronionych gatunków roślin, zwierząt i grzybów,
- ostoje oraz miejsca rozmnażania zwierząt
- miejsca sezonowego przebywania zwierząt
Użytki ekologiczne tworzone są w miejscach, które nie spełniają kryteriów powołania rezerwatu przyrody. Są one zazwyczaj niewielkiej powierzchni, a podmiot ochrony przedstawia mniejszą rangę walorów przyrodniczych.
Podobnie jak w przypadku pomników przyrody, użytki ekologiczne powołuje się na mocy uchwały rady gminy. Według danych z grudnia 2017 w Polsce mamy 7661 użytków ekologicznych o łącznej powierzchni 53415,5 hektarów.
Nadanie statusu użytku ekologicznego skutkuje nie tylko wprowadzeniem wymienionych w uchwale rady gminy zakazów. Ochronę użytków ekologicznych normują również ustawy i rozporządzenia, według których.:
- Użytki ekologiczne według ustawy o zapobieganiu i naprawie szkód w środowisku zaliczane są do „chronionych siedlisk przyrodniczych”. Dzięki temu jakiekolwiek szkody powstałe w użytku ekologicznym są szkodą w środowisku wymagającą środków zapobiegawczych, naprawczych lub kompensacyjnych. Taka forma ochrony ustawowej jest silnym narzędziem ochronnym, lecz niestety nie jest jeszcze w Polsce w pełni wykorzystywana
- Użytki ekologiczne obowiązkowo muszą zostać uwzględnione przy jakichkolwiek zmianach w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego i w studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego.
- Jakakolwiek zabudowa lub zagospodarowanie terenu należącego do użytku wymaga każdorazowo uzgadniania decyzji z Regionalnym Dyrektorem Ochrony Środowiska.
Zespoły przyrodniczo-krajobrazowe
Ustawa o ochronie przyrody definiuje zespoły przyrodniczo-krajobrazowe jako „fragmenty krajobrazu naturalnego i kulturowego zasługujące na ochronę ze względu na ich walory widokowe i estetyczne”.
Działalność na terenach zespołów przyrodniczo-krajobrazowe podobnie jak w przypadku użytków ekologicznych uwarunkowana jest opracowaniem dla nich planu zagospodarowania przestrzennego, który uwzględnia uwagi historyków oraz przyrodników. Wyznacza się je w celu ochrony rzadkich lub wyjątkowo cennych fragmentów krajobrazu naturalnego i kulturowego. Celem jest zachowanie wartości przyrodniczych, kulturowych i estetycznych tych obszarów.
Ochrona gatunkowa roślin, zwierząt i grzybów
Ochrona gatunkowa to jedna z podmiotowych form ochrony przyrody w Polsce. Według brzmienia ustawy o ochronie przyrody z 2004 roku ochrona gatunkowa ma za cel zapewnienie przetrwania dziko występujących grzybów, roślin i zwierząt, a także ich siedlisk. Ochrona gatunkowa ma być narzędziem do zachowania różnorodności gatunkowej i genetycznej.
Ochronę gatunkowa stosuje się wobec gatunków rzadko występujących, zagrożonych wyginięciem i objętych ochroną na podstawie umów międzynarodowych. Ochrona gatunkowa dzieli się na ochronę ścisłą i częściową.
Dodatkową formą ochrony gatunkowej jest możliwość wyznaczenia ochronnej strefy gatunków chronionych. Zgodnie z Rozporządzeniem Ministra Środowiska z dnia 16 grudnia 2016 r. w sprawie ochrony gatunkowej zwierząt – w Polsce ochroną ścisłą objęte są 591 gatunki zwierząt. 211 gatunków zwierząt jest objętych ochroną częściową, natomiast 2 gatunki – bóbr europejski i ślimak winniczek objęte są ochroną częściową z możliwym okresowym pozyskiwaniem.
Więcej o ochronie gatunkowej zwierząt:
- Na czym polega ochrona gatunkowa zwierząt?
- Ścisła ochrona gatunkowa – lista zwierząt podlegających ochronie
- Częściowa ochrona gatunkowa – lista zwierząt chronionych
Formy ochrony przyrody – przydatne linki
- Geoserwis Generalnej Dyrekcji Ochrony Przyrody – bardzo przydatna mapa prezentująca lokalizacje wszystkich powyższych form ochrony przyrody
- Obszary Natura 2000 wraz z wyszukiwarką terenów występowania rzadkich gatunków zwierząt i roślin
- Polska czerwona księga zwierząt – co to takiego?